03.06.2016 / İsmail Kılınç - Tarım Çöpleri, Köylerin Çöpleri
Eğer siz de ara sıra köyünüze dönüyorsanız ya da akrabaları görelim diye biraz da tatil amacıyla köyünüze gidiyorsanız bir de tarım çöpleri açısından ve çöplerin köylülerimiz tarafından nasıl değerlendirildiği açısından konuya yaklaşın. Doğaya ve insanımıza sahip çıkma açısından da yararlı olabilir.
Okulumuz tatile girdiğinde ailemizle birlikte bağımıza giderdik ve annem ilk iş olarak evden biraz uzakta, bağın içinde ve göze batmayacak şekilde bir çukur açmamızı isterdi. Bu çukur bizim yaz mevsimi için çöplüğümüz olacaktı. O zaman çöplerimizin önemli kısmı organik, çürüyebilir çöplerden oluşuyordu ve çukura atıp zaman içinde bu çöpler gübreye dönüşüyordu. Çöp kamyonları o dönemde bağlara uğramıyordu çünkü çöpler tehlikeli de olmadığından doğada özümseniyordu.
Bugün durum farklı çünkü çöpün bileşimi değişti ve kağıt, karton, plastik, cam, metal giderek önem kazanmaya başladı. Bu durumda çöpü ayrıştırmamız gerekli ve organik olanları yine açtığımız çukura koyabiliriz. Belediye de bağlara çöp kutuları koydu. Ama kimse ayrıştırmadan tüm çöpler çöp kutusuna gidiyor ve doğaya yararlı olabilecek çöplerde çöplüklere gidiyor. Bunun dışında acı olan kayısı çekirdeklerini ayırır ve satardık. İlaç sanayinde kullanıldığı için kent merkezinde bunları satın alan kişiler vardı. Böylece çöpe gidecek olan çekirdekler yeniden kazanılıp ilaç sanayinde hammadde olarak kullanılıyor(du). Bu kısa öyküyü yazmamın nedeni bağ evinde çöplerin başına neler geldiğini kısaca anlatmaktı.
Çöp deyince aklımıza ya katı (kağıt, karton, plastik, cam) çöp ya da belediye çöpleri içinde yer alan ev çöpleri geliyor. Çöp sıvı (kızartma yağı, motor yağı) ve gaz da (egzoz gazı) olabilir. Dikkatimizi ev çöplerine ve geri kazanılmasına vermişken çevreyi ve sağlımızı büyük ölçüde tehdit eden sanayi ve tarım çöplerine hiç yer vermiyoruz.
İşte bu nedenle konumuz tarım çöpleriyle ve köylerin çöpleriyle ilgili. Ülkemizde bu konuda sayılar yok. Dünya genelinde de pek yok. Yılda ne kadar tarım çöpü ortaya çıkıyor, köyler ne kadar çöp üretiyor ve çöplerini ne yapıyor, tarım çöpleriyle ilgili bir yeniden kazanma söz konusu mu (geri dönüşüm) ve yapılan bir çalışma var mı? Bilmiyoruz. Peki nedir tarım çöpleri? Nasıl geri kazanılıyor? Kısaca bunları görmeye çalışalım.
Tarım Çöpleri
Çöpler genel olarak üçe ayrılır:
1. Belediye çöpleri
2. Sanayi çöpleri
3. Tarım çöpleri
Ayrıca bu çöpler kendi içlerinde tehlikeli ve tehlikesiz olanlar olarak ikiye ayrılır ve tehlikeli çöplerin toplanması, depolanması, imha edilmesi ya da geri kazanılması ayrı yönetmeliklerin konusudur.
Tarım çöpleri kısaca tarım sektöründe ortaya çıkan çöplerdir. Tabii ilk başta tarım kesiminin salımlarını (özellikle metan -payı % 44 ve % 27 CO2) dikkate almamız gerekir. Salımlar ise dünyayı kirleten, çöplüğe dönüştüren ve sera etkisi yoluyla iklimi değiştiren öğelerdir. Tarım kesiminin salımlarla sera gazlarına etkisi % 24 olup hayvancılığın katkısı % 14,5’dur. Öncelikle de bu salımların azaltılması gerekir. Örneğin, besicilik kesiminde hayvan yemlerinin bileşenlerini değiştirerek metan gazı salımı azaltılabilir (Diğer kesimler ise % 25 ile enerji üretimi, % 21 ile sanayi, % 14 ile ulaşım-nakliye, % 10 diğer ve % 6 inşaattır). Hayvancılık kesimindeki çöpler azot, karbon ve fosfor açısından zengindir. Bu nedenle biyogaz olarak enerji üretiminde kullanılabilir. Almanya’da bu amaçla kurulu olan 7000 tesis bulunmaktadır.
Çöp çizelgesinde tarım çöpleri ikinci sırada yer almakta ve “tarım, hayvancılık, su kültürü, ormancılık, avcılık ve balıkçılık, gıda üretimi ve işlemesi sonucu ortaya çıkan çöpler” olarak ele alınmaktadır. Bu ana başlık altında alt başlıklar da vardır: Hayvan dokusu, bitki dokusu, plastik, zirai kimyasal çöp, metaller, meyve-sebze çöpleri, konserve hazırlanması ve işlenmesi, tütüncülük, maya üretimi, süt ürünleri, unlu mamuller, alkollü-alkolsüz içecekler, koruyucu katkı maddeleri, içecekler, çözücüler vb. gibi alt sektörlerin çöpleri ele alınmaktadır. Buraya fidancılık, bostancılık, çiçekçilik ve seracılıkta ayrı bir bölüm olarak eklenebilir. Türkiye’de belediye çöpleri (toplanan ve kayıt altına alınan) miktarı 17-18 milyon ton, sanayi çöpü ise (50 ve daha fazla çalışanı olan imalat sanayi şirketlerinde ortaya çıkan- orta ve küçük boy işletmelerde ne kadar çöp çıktığı bilinmiyor) 14-15 milyon tondur. Ama tarım çöpleriyle ilgili bir sayı yoktur, özellikle gıda sanayinin çöpleriyle ilgili olarak. Gıda sanayi çöpleri genelde sanayi çöpleri içinde ele alınmaktadır ama ayrı olarak tarım kesimi içinde ele alınması daha yararlı olur.
“Tarımda çöp mü olur, olsa da zaten bunlar organik çöp olup doğada çözünmektedir” demek yeterli değildir. Tarım çöplerinin dikkatle izlendiği Fransa’da yılda 400 milyon ton tarım çöpü ortaya çıkmaktadır. Şimdi bu çöpleri daha ayrıntılı şekilde görmeye çalışalım. Ama bir konuya da açıklık getirelim. Burada tarımın kullandığı tarım kesimi dışından gelen çöpler söz konusu değildir. Tarım kesimi dışından gelen çöpler olduğu gibi kullanıldığı gibi (kül, çamur), fiziki-kimyasal bir işlemden sonra elde edilen çöpler de olabilir. Örneğin belediye çöplerinin yeniden kazanılması sonucu elde edilen gübrenin (kompost) ya da arıtılan kent suyunun tarımda kullanılması gibi.
Tarım çöplerini kendi içinde birkaç şekilde ayırmak olanaklı. Organik olanlar ve olmayanlar olarak ikiye ayırabiliriz. Bitkisel, hayvansal, diğer ve gıda sanayi çöpleri olarak da bir ayırım yapabiliriz. “Çöp Yönetmeliği” çizelgesinde yer almayan veterinerlikle ilgili çöpleri de ayrı bir başlık altında toplayabiliriz. Tarım çöpleri içinde de tehlikeli çöp olduğunu belirtelim: İlaç kutuları, gübre çuvalları, hayvanlara yapılan iğne kapları gibi.
Tarım çöplerini alt başlıklarda şöyle sıralamak olanaklı:
Organik-biyolojik çöpler: Hasattan kalanlar, meyve-sebze artıkları, satılmayan ya da piyasanın geri çevirdiği meyve ve sebze artıkları, hayvanlardan kaynaklanan çöpler (dışkı,yağ, kan, deri, kemik), orman çöpleri, balık çiftliklerinden (kılçık, deri) kaynaklananlar gibi.
1. Tarım aletlerinin çöpleri: Lastik, pil, akü, yağ, hidrolik yağ, hurda makine ve aksamları.
2. Diğer çöpler: Plastik film, eski sulama boruları, sera örtüleri, silolama plastikleri, poşetler, cam, karton, hayvan ölüleri, ilaç, tohum, gübre kutuları ve çuvalları gibi.
3. Gıda sanayinden kaynaklanan çöpler: Katı ve sıvı çöpler (karton, plastik, konserve kutuları gibi çöpler, küspe, peynir altı suyu, atık su, filtre suyu, damıtma suları gibi.)
4. Gıda sanayinin çöpleri: Tarım çöpleri dışında yani sanayi çöpü olarak da ele alınabilir. Girdi tarım kaynaklı olduğundan genelde tarım çöpleri içinde ele alınır. Sanayi kesiminde ele alınsa bile önemli olan üretilen çöp miktarı ve çöplerin başına neler geldiğidir.
Tarım çöpleri içinde toprak verimliliğini artırmak, kötü ot ve böcek mücadelesinde kullanılan zirai ilaç ve gübre kutuları ile veterinerlikte kullanılan ilaç ve aşılarla ilgili ambalaj malzemelerini de “tehlikeli çöp” olarak ele almak gereklidir ve bunların ayrı yerlerde saklanıp toplanması gerekir.
Ülkemizde yukarıda saydığımız çöplerle ilgili olarak bir istatistik ve inceleme yoktur. Tarım çöplerinin yeniden kullanılması konusunda, özellikle gübre ve enerji (metan gaz, biyogaz) elde edilmesi konusunda ve zirai ilaç artıklarının etkileri konusunda çalışmalar vardır. Ancak ne kadar zirai ilaç kutusu ve gübre çuvalı, ne kadar plastik sera örtüsü, ne kadar balık çiftliği çöpü, ne kadar hayvan ölüsü çıktığı, yıllık kullanılmış tarım makine yağı (motor yağı ve hidrolik yağ) ve hurdaların miktarını ve toplanıp toplanmadığını bilmiyoruz. Bu çöplerin nasıl imha edildiklerini, nerelere gittiklerini bilmiyoruz. Her ne kadar mezbahalar kent çeperinde yer alsa da çöplerini (hayvan artıkları) biliyor muyuz ya da çöplerin başına ne geldiğini? Diyebilirsiniz ki ev çöpleri ve sanayi çöpleri hakkında da bilmediklerimiz çok, tarım çöplerini bilsek ne olur? Haklısınız. Ama bu çöpler üretiliyor ve başlarına ne geldiğini bilmemiz gerekir, en azından çevre ve insan sağlığı açısından.
Köy Çöpleri
Ülkemizde yaklaşık 40.000 köy bulunmaktadır. Artık köyde yaşayanların çöp kutularında da katı çöpler (kağıt, plastik, metal) bulunmaktadır. Köyler çöplerini ne yapmaktadır? Nasıl ve kim tarafından hangi sıklıkta toplanmaktadır? İl ve ilçeler köylerindeki çöpleri toplama kapasitesine sahip midirler? Köylerimizde organik çöpler ayrıştırılıp doğada mı kullanılmaktadır yoksa bunlarda mı çöpe gitmektedir? Belediye çöpleri içinde kuşkusuz köylerden toplanan çöplerde vardır ama ne kadar olduğunu bilemiyoruz. Belediyelerin verdikleri sayılarla yetiniyoruz. Köyler ve çöpleriyle ilgili bir çalışma yapılıp yapılmadığını da bilmiyoruz [Bu tür çalışmalar var ise tarafıma ulaştırılırsa sevinirim. Çalışmalarımıza yardımcı olacaktır]. Çöpü toplanmayan köy var mıdır ve bu köyler çöplerini ne yapmaktadır? Belediyenin çöplüklerine mi gitmektedir? Çöplüğü olan köy ve köyler var mıdır? Çöpler doğaya mı gitmektedir yoksa göllere, akarsulara mı atılmaktadır? Köylerin organik çöpleri hangi oranda gübre olarak yeniden toprağa dönmektedir? Tarım kesiminin çöpleri ayrı olarak ele alınıp kesinlikle sayımın yapılması gerekir.
Tarım Çöplerinin Yeniden Kazanılması
Tarım çöplerinin önemli bir kısmı doğada kalır ve zamanla çözünerek doğaya karışır. Yeniden kazanımı da 3 şekilde ele almak olanaklıdır: 1-Bitkisel, 2- Hayvansal ve 3-Gıda sanayinde yeniden kazanım. Hayvansal kökenli çöpler bitkisel üretimde girdi olarak kullanılacağı gibi gıda sanayinin çöpleri de hayvansal ya da bitkisel üretimde yeniden kullanılabilir. Genelde tarım çöpleri iki şekilde yeniden kazanılır. Birincisi yakmadır: Ayçiçeği sapları, kabuklar (fındık, ceviz kabuğu gibi) hayvan dışkıları (tezek) ısınmada kullanılır, ki kimi yörelerde bu tür ısınmanın önemi büyüktür. İkinci olarak da tarım çöplerinden enerji elde edilebilir ki bu da gaz ya da elektrik olabilir. Ülkemiz tarım alanı açısından dünyada 14. sıradadır, ancak yüzölçümüne göre tarım alanını ele aldığımızda 15 ülke arasında 4. sırada yer alır. Tarımsal alanın % 38,4’ü ekili alan, % 44,1’i orman, % 10,4’ü nadas alanı ve % 7,1’lik alan ise sebze ve meyvelere ayrılmıştır. Tahıl çöplerinin (saman, sap, kabuk, somek, mısır) % 15’i kullanılabilir ve yıllık 50-65 milyon ton eşdeğer petrol elde edilebilir. Tarımsal çöpler (kuru olarak) 40-53 milyon ton arasındadır. Ancak ne yazık ki tarım çöplerini enerji üretiminde yeterince değerlendiremiyoruz. Biyoyakıt dahil olmak üzere ülkemizin yenilenebilir enerji potansiyeli (kW/yıl) 10 milyon olup kullanılabilir kısmı 7 milyondur. Ancak tahıl çöpleri anız olarak yakılmakta, çöp alanlarına atılmaktadır. Ayrıca organik tarım çöpleri erozyonla mücadelede kullanılabilir, toprağın fiziki özelliklerini artırabilir, akıntıların, taşmaların önlenmesine yardımcı olabilir.
Tabii ki tarımda kullanılan kompost ve atık suyun bileşimini de denetlemek gereklidir ki bu da zararlı ve zehirli madde içerebilir. Ancak tarım çöplerini ne kadar olduğunu bilmeden nasıl kullanıldıklarını da bilmek çok zor görünüyor. Aynı şekilde küspe, peynir altı-suyu, tortular, saman gibi çöpler ya da artıklar yeniden kazanılmakta yem, yakacak olarak, kurutularak katkı maddesi olarak ya da diğer malzemelerle karıştırılarak inşaatlarda yalıtım malzemesi olarak kullanılmaktadır. Orman ürünlerinin çöpleri ahır tabanlarında kullanıldığı gibi sunta yapımı ve yakacak olarak değerlendirilmektedir. Kentlerin park ve bahçelerinde orman ürünlerinin çöpleri toprak tabanlarda kullanılmaktadır, kullanılabilir. Balık çiftliklerinin dışkıları kimi tarım çiftliklerinde görüldüğü gibi gübre olarak sebze üretiminde kullanılmaktadır. Palmiye yağının alt ürünü ile böcek larvaları yetiştirilmekte ve bu böceklerde daha sonra balık çiftliklerinde yem olarak kullanılmaktadır. Buna biyodönüşüm diyoruz ve mikroorganizmalarla molekül üretmeyi amaçlar. Dolayısıyla tarım çöpleri biyodönüşümde kullanılabilir.
Önemli olan da yeniden kazanımın yarar, getiri sağlamasıdır. Satılamayan meyve ve sebzeler özellikle kurutulabilir, konserve üretimine yönlendirilebilir ve köylüye kazanç kapısı açılabilir. Ancak bu konularda da sağlıklı sayılar yoktur. Çöpe giden sebze-meyve miktarı ne kadardır? Bunları kurutma olanağı var mıdır ya da değerlendiren köy ve kooperatifleri var mıdır? Genel olarak kurutulan meyve-sebzeler söz konusu değil piyasanın reddettiği sebze ve meyveler söz konusudur.
Ülkemizde ve Avrupa ülkelerinde tarım çöpleri ayrı bir yönetmelikle ele alınmamıştır. Çöp yönetmelikleri içinde (toplanması, imha edilmesi, değerlendirilmesi) tarım çöpleriyle ilgili birkaç ifade bulunur. “Avrupa Topluluğu”nda da kimi direktifler insan tüketimine yönelik olmayan hayvan alt ürünleri, mezbaha çöpleri ve hayvan ölüleriyle ilgilidir. Nasıl ki tehlikeli çöp, ambalaj çöpleri, yağ, pil ve akülerin toplanmasıyla ilgili ayrı yönetmelikler bulunuyorsa tarım kesiminin çöpleri içinde ayrı bir yönetmelik hazırlanmalıdır.
Eğer siz de ara sıra köyünüze dönüyorsanız ya da akrabaları görelim diye biraz da tatil amacıyla köyünüze gidiyorsanız bir de tarım çöpleri açısından ve çöplerin köylülerimiz tarafından nasıl değerlendirildiği açısından konuya yaklaşın. Doğaya ve insanımıza sahip çıkma açısından da yararlı olabilir. Yakında çocukluğunuzu yaşadığınız o güzel doğa kaybolabilir, kirletilebilir. O zaman siz de kaybolursunuz, biz de kayboluruz.
Kaynaklar:
İsmail Kılınç; Çöp ekonomisi, Epos yay., 2.baskı, 2015.
Science et Vie dergisi, Mart 2016.
fao.org; rhone-alpes.syangri.com; ird; agrici.net; ardennes.chambagri.fr; dechetsagriculture.e-monsite.com;ademe.fr; allier.chambagri.fr; cirad.fr; adivalor.fr; dektmk.org.tr; biyoder.org.tr; slideplayer.biz.tr; actu-environnment.com; agreste.agriculture.gouv.tr; guide-dechets.com; fr.wikipedia.fr;guide-dechets.paca.com;
http://sendika10.org sitesinden alınmıştır. - 03.06.2016, Cuma
03.06.2016
